Xplore van de scholengroep ZaaM in de wijk Elzenhagen-Zuid is een middelbare school die werkt volgens het Agora-concept. Het ontwerp van Ard Hoksbergen kent nauwelijks lokalen, maar wel trappen en gangen en hier en daar stilteplekken. Geluidwerende deuren kunnen bepaalde ruimtes afsluiten. Leren moet hier avontuurlijk zijn.
Het is een school die je niet vaak tegenkomt, al is het maar omdat een schoolplein ontbreekt. (Hoewel, het Barlaeus heeft dat ook niet.) Maar het gaat vooral om de formule. Maria Montessori zou het Agora-concept omarmd hebben zoals ze het zelf bedoeld heeft, denkt directeur Werner Wijsman. ‘De overtuiging is dat een kind niet als een lege emmer gevuld moet worden met kennis maar via onderzoek zijn kennis opbouwt door ervaring’ . De architectuur is afgestemd op dit type onderwijs – en omgekeerd. .
Xplore, dat staat dus in het teken van onderzoek waarbij de leraar optreedt als coach en voorwaarden schept voor de ontwikkeling van de leerling. Dat betekent dat alle leerlingen door elkaar gehusseld zijn, VMBO-T, Havo en VWO, zelfs zo dat het ouderwetse klaslokaal is opgeheven. Je kunt niet zien wie welk type onderwijs op welk niveau volgt, een biologie leerling kan even zo makkelijk in een ruimte zitten terwijl een ander ernaast staat te fresen, te koken of te schilderen. Er is zelfs een volwaardige muziekstudio waar toekomstige bandjes of dj’s geboren worden. Volgens conciërge Peter loopt er al een professionele pianist in de dop voor wie de piano in de centrale hal opgesteld zou moeten worden.
Xplore van de architect Ard Hoksbergen breekt met de traditionele wetten van klassikaal onderwijs. Er zijn gangen en trappen waar moeiteloos gehangen kan worden. Er is een wat benauwende stiltekloof met cellen en zitjes voor de leerlingen die zich moeten voorbereiden op het eindexamen. Daarachter is een huiskamer, rommelig en prettig ongeordend. Kinderen nemen hier zelf en al jong verantwoordelijkheid. In de vorige behuizing aan de Schoenerstraat stonden er zelfs stapelbedden omdat kinderen dat de fijnste plek vonden om te studeren. Het klinkt als een gekmakende chaos en dat is het misschien ook, hoewel de met akoestisch spuitwerk bedekte plafonds en leidingen voorkomen dat het te lawaaierig wordt. Dat spuitwerk doet afbreuk aan een esthetisch ideaal maar is een noodzakelijk kwaad in zo’n bijenkorf.
De leerling staat centraal in Xplore. De school is van hen in de tijd dat ze zich voorbereiden op de maatschappij. Agora runt verscheidene scholen in het land, waarbij tieners onderwijs krijgen aangeboden op basis van hun talent, behoefte en niveau. Hoksbergen heeft dat in een gebouw samengebracht dat je oneerbiedig een doolhof zou kunnen noemen, een school waar je kunt verdwalen zonder je zelf te verliezen. Vanuit de centrale hal waaieren in een u-vorm de afdelingen uiteen. Een aanlokkelijke lichtstraat onderbroken door stevige houten balken vormt daarvan het hart.
Hoger dan drie etages mocht de school niet worden, vanwege de naburige monumentale molen aan het Noordhollands Kanaal. Xplore ligt in de wijk Elzenhagen, Amsterdam-Noord: er is een grachtje gegraven tussen de school en de naburige sportvelden. Dat is voor de leerlingen geen beletsel om te basketballen en voetballen, met het gevaar dat de bal in het water verdwijnt. Geen nood, de conciërge heeft droge reserve joggingpakken in voorraad voor het geval dat.
Opvallend aan Xplore is het ontbreken van kluisjes en detectiepoortjes. Desondanks slingeren smartphones en laptops doodgemoedereerd rond, wat bijdraagt aan een ontspannen sfeer. En anders doet de architectuur dat wel. De centrale hal aan de waterkant baadt in het licht, de etagehoge vensters worden omlijst door houten kozijnen, ook de kolommen zijn van hout, de kleur op de wanden en balustrades neigen naar aubergine. Het is de kleur die ook in het logo van Agora voorkomt.
Aan de buitenkant zou je niet zeggen dat het een school is vanwege het verspringende siermetselwerk en de ingang met een kenmerkende vorm: een traditioneel huis met puntdak dat je symbolisch zou kunnen opvatten. In dit huis moet de jongere zich thuis voelen. Dat uiterlijk en indeling zo zijn toegepast: er kan ooit een ander type school in gehuisvest worden. Die inwisselbaarheid maakt dat de façade er wat anoniem en onevenwichtig uitziet hoeveel kunstgrepen ook zijn toegepast.
Architect Herman Hertzberger is in het verleden begonnen met het loslaten van het traditionele schoolconcept met een centrale plek voor een podium, de plek voor voorstellingen en ontmoetingen. Dat principe is ook toegepast bij Xplore maar in afgezwakte vorm, dat wel. Is de hal een huiskamer, een podium, een ontmoetingsplek? Het is van alles een beetje.